درحالي كه مقام‌هاي غربي شانس موفقيت مذاكرات را بعد از دوحه كمتر مي‌دانند، ايران نتيجه مذاكرات را مثبت اعلام كرد
روايت
نا متقارن
شهاب شهسواري
مذاكرات دو روزه غيرمستقيم ميان جمهوري اسلامي ايران و ايالات متحده امريكا، بدون اعلام نتيجه‌اي خاص پايان يافت تا ارزيابي نتايج آن به رسانه‌هايي سپرده شود كه در طول ساعات پس از پايان مذاكرات روايت‌هاي خود را از محتواي آن براي جهانيان عرضه كنند. در حالي كه مقام‌هاي عالي ايران سكوت را بر اظهارنظر ترجيح دادند و كارشناسان و روزنامه‌نگاران ايراني، دسترسي چنداني به دلايل ناموفق ماندن مذاكرات پيدا نكردند، در طرف غربي از همان نخستين ساعات پايان مذاكرات، به شكل گسترده‌اي روايت‌هايي جهت‌دار در مورد دلايل ناموفق ماندن مذاكرات قطر منتشر شد. روايت طرف‌هاي غربي از مذاكرات دو روزه قطر بر حول يك محور مي‌گشت: «ايران نه تنها حاضر به پذيرش راه‌حل‌هاي ارايه‌شده از طرف غرب نيست، بلكه بعد از ماه‌ها بار ديگر موضوعاتي را كه در ادوار گذشته مذاكرات حل‌وفصل شده‌بود، بازگشايي كرده و روي ميز مذاكرات برگردانده است.» برخلاف رسانه‌ها و تحليلگران غربي كه نتيجه مذاكرات قطر را معادل از بين رفتن آخرين اميدها براي احياي برجام مي‌دانستند، وزير خارجه جمهوري اسلامي ايران در گفت‌وگوي تلفني با همتاي قطري‌اش پس از ناموفق ماندن مذاكرات دوحه، اين مذاكرات را «مثبت» ارزيابي كرده‌بود، اظهارنظري كه باعث تعجب بسياري از تحليلگران روابط خارجي شد. مقام‌هاي غربي در اظهارات خود ادعا مي‌كنند كه پيشنهاد براي احياي برجام از اسفند ماه سال گذشته روي ميز مذاكرات بوده و ايران حاضر به پذيرش اين پيشنهاد نشده است، اما مقام‌هاي ايراني جواب دقيقي براي اين سوال ارايه نمي‌دهند كه دقيقا كدام جزييات و چه اختلافاتي باعث شده كه ايران حاضر به پذيرش اين پيشنهاد (در صورت وجود) نباشد. در روايت‌هايي كه از چهارشنبه شب تاكنون منتشر شده است، تيم مذاكره‌كننده ايراني به اين متهم شده كه برخي مسائل حل‌شده در گذشته از جمله مساله تحقيقات آژانس درخصوص برخي سوالات پادماني، موضوع تضمين‌ها ازسوي دولت امريكا براي اجراي برجام توسط دولت بعد اين كشور و برخي مسائل «خارج از برجام» را در دوحه مطرح كرده‌اند. مذاكرات دو روزه قطر به همان سرعت كه با سفر جوزپ بورل، نماينده عالي سياست خارجي اتحاديه اروپا به تهران، آغاز شده بود، به همان سرعت هم تمام شد تا هفته دوم تيرماه را به يك هفته پر افت و خيز، اما بي‌نتيجه در فرآيند ۱۵ ماهه مذاكرات احياي برجام از فروردين‌ماه سال گذشته تاكنون تبديل كند. زماني كه حسين اميرعبداللهيان، وزير امورخارجه جمهوري اسلامي ايران و جوزپ بورل، نماينده عالي سياست خارجي اتحاديه اروپا، يكشنبه هفته گذشته در تهران ازسرگيري مذاكرات احياي برجام را پس از ۵ ماه توقف، اعلام كردند، اين تصور در افكار عمومي ايران پديد آمد كه راهكار جديدي براي برون‌رفت از بن‌بست مذاكرات آماده‌شده است كه مورد پذيرش ايران و امريكاست. تبدل فرمت مذاكرات از ايران، ۱+۴ و امريكا در وين به ايران- اتحاديه اروپا- امريكا در قطر هم گمانه‌زني‌ها در مورد آمادگي تهران و واشنگتن براي كنار گذاشتن واپسين اختلافات باقي‌مانده و اعلام توافق را افزايش داد. اما همه اين اميدها، بعدازظهر چهارشنبه با اعلام شكست مذاكرات از سوي خبرگزاري تسنيم، نقش بر آب شد.
احتمال از سرگيري مذاكرات در دوحه
به‌رغم تصوير نااميدكننده‌اي كه از وضعيت برجام و آمادگي طرف‌ها به ويژه ايران و امريكا براي بازگشت به اجراي تعهدات‌شان در اين توافق وجود دارد، دولت قطر اعلام كرده است كه همچنان آمادگي ميزباني مذاكرات غيرمستقيم ايران و امريكا را با ميانجي‌گري اتحاديه اروپا دارد. محمد بن عبدالرحمن آل ثاني، معاون نخست‌وزير و وزير خارجه قطر چهارشنبه شب در گفت‌وگو با وزير خارجه ايران گفت: «قطر ضمن با اهميت خواندن اين مرحله از مذاكرات، در مسير تداوم ميزباني گفت‌وگوها تا رسيدن به نتايج موردنظر جمهوري اسلامي ايران و بازگشت همه طرف‌ها به تعهدات از هيچ كوششي دريغ نخواهد كرد.» پايگاه خبري بلومبرگ، روز جمعه در گزارشي به نقل از دو مقام آگاه مدعي شد كه دور جديد مذاكرات احياي برجام، بعد از پايان سفر جو بايدن، رييس‌جمهور امريكا به منطقه از سرگرفته خواهد شد. بايدن قرار است از چهارشنبه هفته آينده در يك سفر چهار روزه به سرزمين اشغالي فلسطين و عربستان سعودي سفر كند. به نوشته بلومبرگ، دو ديپلمات اروپايي كه از مذاكرات هفته گذشته آگاهي مستقيم دارند خبر داده‌اند در حالي كه اين گفت‌وگوها شاهد پيشرفتي نبود، انتظار مي‌رود كه مذاكرات فراتر از ضرب‌الاجل ماه جولاي كه از سوي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي مطرح شده است، ادامه پيدا كند. مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي، در پي قطع دوربين‌هاي نظارت فراپادماني آژانس در ايران، گفته بود كه اين نهاد بين‌المللي فرصت محدودي براي حفظ استمرار آگاهي از برنامه هسته‌اي ايران دارد. به نوشته بلومبرگ، ديپلمات سومي كه با بلومبرگ گفت‌وگو كرده خبر داده است كه اين گفت‌وگوها مي‌تواند مجددا بعد از سفر بايدن به منطقه در قطر از سر گرفته شود.
بخت ناچيز احياي برجام
رسانه‌هاي غربي در طول سه روز بعد از پايان مذاكرات دوحه، از قول منابع غربي نزديك به مذاكرات، تصوير نااميدكننده‌اي از موفقيت مذاكرات پس از اين دور از گفت‌وگوها ارايه داده‌اند. رويترز در گزارشي كه روز جمعه منتشر كرد به نقل از يك مقام بلندپايه امريكايي مي‌نويسد: «دورنماي يك توافق پس از دوحه، بدتر از آن چيزي است كه قبل از دوحه بود و هر روز هم بدتر مي‌شود. در بهترين حالت مي‌توان دوحه را به درجا زدن تشبيه كرد و در بدترين حالت آن را بازگشت به عقب ناميد. اما در شرايط كنوني در جا زدن هم از لحاظ عملي به معناي بازگشت به عقب است.» اين مقام ارشد امريكايي به رويترز مي‌گويد: «مطالبات مبهم آنها، بازگشايي مسائل حل‌شده در گذشته و درخواست‌هايي كه صراحتا ارتباطي با برجام ندارد، همگي به ما نشان مي‌داد كه بحث‌هاي اصلي بين ايران و ايالات متحده براي حل مسائل باقي‌مانده نيست، بلكه بين ايران و ايران است تا اين مساله بنيادين را حل كنند كه آيا به بازگشت متقابل به برجام تمايل دارند يا نه.» او مدعي مي‌شود: «در شرايط كنوني براي ما روشن نيست كه ايراني‌ها چه چيز بيشتري مي‌خواهند. آنها با جزييات مشخصي به دوحه نيامده بودند. ...بخش عمده‌اي از مسائلي كه مطرح شد را يا مي‌دانستند يا بايد مي‌دانستند كه خارج از چشم‌انداز برجام است و در نتيجه قابل ارايه به ما يا اروپايي‌ها نيست. يا مسائلي مطرح شد كه قبلا به دقت در وين مورد مذاكره قرار گرفته و حل‌وفصل شده بود و ما قرار نيست آنها را دوباره باز كنيم.» مقام ارشد امريكايي درخصوص درخواست ايران براي تضمين اجراي برجام توسط دولت‌هاي بعدي ايالات متحده امريكا نيز به رويترز گفته است: «به آنها گفته‌ايم كه هيچ راه قانوني براي ما وجود ندارد كه تعهدي براي دولت‌هاي بعدي ايجاد كنيم، اما دنبال راه‌هايي هستيم كه خيال ايران را راحت‌تر كنيم و ما به علاوه همه دولت‌هاي گروه ۱+۵ و هماهنگ‌كننده اتحاديه اروپا تصور مي‌كرديم كه اين پرونده بسته شده است.» يك مقام آگاه ديگر امريكايي به لورنس نورمان، خبرنگار وال‌استريت‌ژورنال مي‌گويد: «همه‌چيز تمام نشده است، اما نمي‌توان شرايط را در حال حاضر اميدوارانه توصيف كرد.» در اظهارات اين مقام كه روز پنجشنبه منتشر شد، آمده است: «براساس آنچه در طول ۴۸ ساعت گذشته رخ داد، مشكل مي‌توان تصور كرد كه يك دور ديگر از گفت‌وگوها منفعتي در پي داشته باشد. ضرورتي ندارد كه ما به دوحه بياييم تا اين فهرست شكايت‌ها و مطالبات را كه هيچ ارتباطي با برجام ندارند، بشنويم. قطعا ما در برابر پيشنهادهاي اتحاديه اروپا آمادگي پذيرش داريم، اما درسي كه از اين دور گفت‌وگوها گرفتيم اين بود كه يك دور ديگر ما را به هيچ‌وجه به توافق نزديك‌تر نمي‌كند يا به بن‌بستي كه در آن گرفتاريم پاسخ نمي‌دهد.»
ضرورت و فوريت توافق ايران و امريكا
همزمان با نااميدي‌ها در مورد احياي برجام، ولي‌رضا نصر، استاد دانشگاه جانز هاپكينز و ماريا فنتاپي، مشاور ارشد مركز گفت‌وگوي بشردوستانه، در يادداشتي مشترك براي نشريه فارن افرز، از فوريت و ضرورت توافق امريكا با ايران در شرايط كنوني منطقه نوشته‌اند. اين يادداشت با عنوان «در صورت شكست مذاكرات هسته‌اي با ايران، امريكا بايد چه كند؟» استدلال مي‌كند كه: «...در صورت شكست [در احياي برجام] به نظر مي‌رسد كه [امريكا] آماده است تا رويكرد اسراييل را براي مهار ايران انتخاب كند. اين رويكرد متضمن اين است كه با اجبار ايران به بيرون ماندن از بازار نفت طناب اقتصادي را دور گردن ايران تنگ‌تر كند. [انتخاب اين رويكرد] به اين معنا است كه امريكا از حملات اسراييل داخل خاك ايران و از تلاش‌هايش براي ايجاد يك ائتلاف با دولت‌هاي عربي براي مهار اين كشور حمايت كند. اقدام دوم در اساس به معناي ايجاد كاركردهاي جديد براي توافق‌هاي ابراهيم است كه دستاورد كليدي سياست خارجي دولت ترامپ محسوب مي‌شد و اسراييل را با بحرين، مراكش، سودان و امارات متحده عربي مي‌توان گفت در يك بلوك ضد ايراني به هم پيوند زد. آنچه در مورد آن ناگفته ماند اين بود كه اين توافق‌ها مي‌تواند به يك پيمان دفاعي نظامي فعال متكي به ايالات متحده امريكا، تكامل پيدا كند.» اين يادداشت استدلال مي‌كند كه در چنين شرايطي منطقه به شكل چشمگيري به سمت بي‌ثباتي و ناامني بيشتر حركت مي‌كند. نويسندگان اين يادداشت براي پايان دادن به چرخه خشونت در منطقه پيشنهاد مي‌كنند: «دولت بايدن بايد خطوط قرمزي براي دولت اسراييل تعيين و بر محدود كردن حملات تحريك‌آميز تاكيد كند. دولت امريكا در عين حال بايد راهبردي براي ثبات خاورميانه تعريف كند كه صرفا برمبناي مهار و ستيزه‌جويي با ايران يا كاهش كوتاه‌مدت قيمت نفت نباشد. در عوض بايد يك چارچوب دوام‌دار براي اجتناب از درگيري ايجاد كند. موثرترين راه براي اين كار، رسيدن به يك توافق اتمي جديد با ايران است. ضروري است كه اطمينان حاصل كنيم كه اين توافق نبايد مشتمل بر اين باشد كه اسراييل را راضي كند يا فعاليت‌هاي سپاه پاسداران انقلاب اسلامي و گروه‌هاي نيابتي‌اش را در منطقه متوقف كند. اين توافق بايد در‌واقع حدي را براي برنامه هسته‌اي ايران تعيين كند كه اقدام فوري اسراييل را غيرضروري كند.»
زمان مقصرنمايي نيست
به‌رغم گزارش‌هاي نااميدكننده از مذاكرات دوحه و تلاش رسانه‌ها براي فرستادن توپ مذاكرات به زمين ايران يا امريكا، عمده كارشناسان و تحليلگران معتقدند كه فرصت براي احياي برجام محدود است و بايد راهكاري براي حل‌وفصل مسائل باقي‌مانده پيدا كرد. جوزپ بورل، روز پنجشنبه در پيامي توييتري نوشت: «بعد از يك سال مذاكره، اين خطر وجود دارد كه ما هرگز به خط پايان نرسيم. ما بايد در سريع‌ترين زمان ممكن به توافق برسيم و به اجراي كامل برجام بازگرديم.» كلسي داونپورت، كارشناس مسائل خلع سلاح مي‌گويد: «الان وقت مقصرنمايي نيست. الان زمان آن است كه امريكا و ايران انعطاف بيشتر، خلاقيت بيشتر و عملكرد خويشتندارانه‌تري نشان دهند تا پنجره را براي گفت‌وگوها باز نگه دارند.» وي با اشاره به بيانيه سه كشور اروپايي در مورد سرعت توسعه فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران مي‌نويسد: «احياي توافق ايران سريع‌ترين و موثرترين راه براي كاهش مخاطرات اشاعه هسته‌اي توسط ايران است.» وي با اين حال با اشاره به ادعاي مطرح‌شده در مورد درخواست ايران براي كنار گذاشتن سوالات پادماني آژانس در مورد تاسيسات اعلام‌نشده هسته‌اي مي‌گويد: «اما ايالات متحده حق دارد اجازه ندهد تحقيقات پادماني بدون نتيجه كنار گذاشته شوند، چراكه براي پاسخ به سوالات درخصوص تاسيسات اعلام‌شده ايران و نظام وسيع‌تر عدم اشاعه در ايران، بسيار حياتي هستند.»
نشست شوراي امنيت براي بررسي اجراي قطعنامه ۲۲۳۱
يك روز بعد از پايان مذاكرات غيرمستقيم ايران و امريكا در قطر، نشست فصلي شوراي امنيت سازمان ملل متحد براي بررسي گزارش دبيركل درخصوص اجراي قطعنامه ۲۲۳۱ شوراي امنيت كه در پي امضاي برجام به تصويب اين شورا رسيده بود، برگزار شد. پيش از آغاز اين نشست، سه كشور اروپايي طرف برجام، با انتشار بيانيه‌اي ايران را به «تشديد تنش‌هاي هسته‌اي» متهم كردند. در بيانيه مشترك بريتانيا، فرانسه و آلمان، آمده است: «تلاش‌هاي فشرده ديپلماتيك براي احياي برجام به حصول توافقي عملي منجر شده كه از اوايل مارس روي ميز قرار دارد. متاسفيم كه ايران تاكنون از اين فرصت ديپلماتيك استفاده نكرده و به تشديد تنش‌هاي هسته‌اي ادامه داده است.» به گزارش فارس در ادامه بيانيه آمده است: «اقدامات ايران به سرعت، توازنِ توافقي كه ما از ماه‌ها پيش بر سر آن براي احياي برجام مذاكره كرده‌ايم را برهم زده و پنجره را براي رسيدن به يك راهكار فوري ديپلماتيك مي‌بندد.» اين بيانيه ادامه مي‌دهد: «شوراي امنيت كماكان از تهديدهاي تنش‌زايي هسته‌اي ايران براي امنيت بين‌المللي آگاه است. برنامه هسته‌اي ايران اكنون از هر زمان ديگر نسبت به گذشته پيشرفته‌تر است.» تروييكاي اروپايي خاطرنشان كرده‌اند: «ايران در سه سال گذشته گام‌هايي بي‌سابقه براي سرعت بخشيدن به برنامه هسته‌اي خود برداشته است. برخي از جدي‌ترين گام‌ها[ي ايران] حين جاري بودن مذاكرات براي بازگرداندن ايران و امريكا به احياي كامل برنامه جامع اقدام مشترك به توافق برداشته شده است.» سه كشور اروپايي همچنين ادعا كرده‌اند: «اقدامات ايران، موانع بيشتري براي بازگشت اين كشور به اجراي كامل تعهدات هسته‌اي خود ذيل برجام و همچنين توانايي آژانس اتمي براي تضمين ماهيت صرفا صلح‌آميز برنامه هسته‌اي ايران ايجاد مي‌كند.» در جلسه شوراي امنيت كه پنجشنبه شب برگزار شد، نمايندگان كشورهاي اروپا و امريكا، اظهارات ضدايراني خود را تكرار و ايران را متهم كردند كه براي پذيرش توافق تعلل مي‌كند. باربارا وودوارد، نماينده بريتانيا در سازمان ملل تنها از ايران خواست كه «فورا توافق را بپذيرد، چراكه توافق بهتري به دست نخواهد آورد.» نيكولا دوريوير، سفير فرانسه در سازمان ملل نيز از ايران انتقاد كرد و گفت: «ايران
نه تنها پيشنهاد روي ميز را نپذيرفته بلكه مسائل تازه‌اي كه خارج از برجام هستند و خواسته‌هايي حداكثري و غيرواقع‌بينانه محسوب مي‌شوند، (به مذاكرات) اضافه كرده است.» در همين جلسه، ريچارد ميلز، معاون سفير امريكا هم اظهارات مشابهي بيان كرد و گفت: «ايران هنوز از خود عزمي واقعي براي رسيدن به توافق، پايان دادن به بحران هسته‌اي و برداشته شدن تحريم‌هاي مهم نشان نداده است.» در برابر اين اظهارات نماينده چين از امريكا خواست كه به تحريم‌هاي يك‌جانبه ايران پايان دهد و نماينده روسيه نيز از هر دو طرف خواست انعطاف بيشتري از خود نشان دهند. ديميتري پوليانسكي، نماينده سفير روسيه در سازمان ملل گفت: «در واقع دليل اصلي مشكلات كنوني برجام، سياست فشار حداكثري عليه ايران بود كه توسط دولت كنوني ادامه پيدا كرده است.» مجيد تخت‌روانچي، سفير و نماينده دايم ايران در سازمان ملل متحد نيز در سخنراني خود گفت: «من ناگزير هستم كه مجددا دلايل وضعيت فعلي را مرور كنم. متاسفانه برخي از اعضاي شوراي امنيت كه تعهدات خود در قبال برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ را ناديده گرفته، همچنان از عوامل زمينه‌ساز وضعيت كنوني چشم‌پوشي مي‌كنند و با ارايه روايتي جعلي و نادرست از چرايي حضور ما در اين وضعيت، ايران را مقصر مي‌دانند و برخي دروغ‌ها و اتهامات ساختگي را به كشور من نسبت مي‌دهند.» وي ادامه داد: «در حالي كه دولت سابق ايالات متحده بي‌پروا يك اصل تثبيت‌شده حقوق بين‌الملل را قرباني كرد و از توافق خارج و تحريم‌ها را مجددا اعمال كرد، دولت فعلي در ادامه سياست بدنام فشار حداكثري و اعمال تحريم‌ها عليه ايران، راه سلف خود را دنبال مي‌كند. شكي نيست كه چنين سياستي به عنوان اهرمي در مذاكرات پيش مي‌رود.» تخت روانچي تاكيد كرد: «ما در جريان مذاكرات وين حداكثر انعطاف را به خرج داديم و حسن نيت خود را براي دستيابي به توافقي قابل قبول براي همگان نشان داديم و حتي راه‌حل‌هاي نوآورانه‌اي را براي مسائل باقي‌مانده به اميد شكستن بن‌بست ارايه كرديم. با اين حال، رويكرد غيرواقعي و متصلب امريكا به بن‌بست فعلي منجر شده است.» نماينده كشورمان در سازمان ملل متحد درخصوص سوالات آژانس از ايران و قطعنامه اخير شوراي حكام عليه كشورمان تاكيد كرد: «ما معتقديم كه ادعاهاي اخير آژانس صرفا براساس اطلاعات نادرست و ساختگي ارايه شده توسط رژيم اسراييل است كه تمام توان خود را براي از بين بردن برجام انجام داده است. به‌رغم همكاري سازنده ايران با آژانس، ايالات متحده و سه كشور اروپايي براي تصويب قطعنامه در نشست اخير شوراي حكام آژانس اعمال فشار كردند. تنها انگيزه آنها اين بود كه موضع مذاكراتي خود را در گفت‌وگوهاي جاري تقويت كنند.» تخت روانچي درخصوص مذاكرات هفته پيش در قطر گفت: «ما در مذاكرات دوحه كه جدي و مثبت بود با جديت عمل كرديم. مانند گذشته، براي مرحله بعدي مذاكرات با هماهنگ‌كننده اتحاديه اروپا در تماس خواهيم بود. هيات مذاكراتي ما آماده است كه دوباره به‌طور سازنده وارد گفت‌وگو شده تا به توافق برسيم. توپ در زمين امريكا است و اگر امريكا واقع‌بينانه عمل كند و قصد جدي خود را براي اجراي تعهداتش نشان دهد، توافق دور از دسترس نيست.»